Jan Lubrański
W zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu znajduje się obraz Jana Matejki z 1886 roku, ukazujący moment fundacji przez biskupa Jana Lubrańskiego Akademii. Na pierwszym planie, wśród duchownych i świeckich, siedzi na tronie założyciel szkoły, wręczający profesorom utworzonej przez siebie Akademii akt fundacyjny…
Jan Lubrański edukację podjął na uniwersytecie w Krakowie, gdzie w 1478 roku otrzymał tytuł magistra sztuk wyzwolonych. Następnie kształcił się w Bolonii i w Rzymie. Po uzyskaniu doktoratu z zakresu dekretów powrócił w 1485 r. do Polski, gdzie rozpoczął karierę kościelną i polityczną.
Po powrocie do kraju przebieg kariery i późniejszą pozycję zawdzięczał w głównej mierze swemu stryjowi Grzegorzowi, sprawującemu urząd podkanclerzego w czasach panowania Kazimierza IV Jagiellończyka. Przy jego pomocy trafił do królewskiej kancelarii, w której pełnił funkcję notariusza, a następnie sekretarza. W 1497 roku dzięki poparciu króla Jana Olbrachta został wprowadzony na biskupstwo płockie.
Zrezygnował z pełnionej godności, gdy w 1498 roku kapituła poznańska obrała go biskupem rodzimej diecezji. Uroczysty wjazd do jej stolicy odbył się 24 stycznia 1499 roku.
Zaangażowany i czynny w polityce państwowej Jan posłował m.in. do Budy celem odnowienia przymierza z Władysławem Jagiellończykiem, brał udział w pertraktacjach z Państwem Krzyżackim w roku 1512, trzy lata później towarzyszył królowi Zygmuntowi I podczas zjazdu wiedeńskiego. Biskup czynił również starania o podniesienie dyscypliny pośród miejscowego kleru oraz poziomu jego wykształcenia. W trosce o sprawne funkcjonowanie diecezji zorganizował 7 synodów, ujął również w karb finanse biskupstwa.
Uzyskał prawa miejskie dla Dolska i Ciążenia. Około 1518 roku założył szkołę ponadkatedralną, zwaną Akademią Poznańską. Wraz ze swym bratem Mikołajem Gardziną sprowadził do Kazimierza Biskupiego bernardynów i działał na rzecz ożywienia w Wielkopolsce kultu Pięciu Braci Męczenników.
Z dużą energią prowadził prace modernizacyjne na Ostrowie Tumskim. Dzięki jego staraniom wyspa została otoczona murem z wieżami i basztami, wyposażono ją w wodociągi oraz wybrukowano ulice. Z jego inicjatywy odbył się remont katedry i pałacu biskupiego, którego dwie sale ozdobiono ściennymi malowidłami, przedstawiającymi poczty władców polskich oraz biskupów poznańskich.
W 1512 roku biskup poznański Jan Lubrański powołał kolegium psałterzystów, czyli grono 12 księży, zobowiązanych do śpiewania codziennie mszy wotywnej. W późniejszym okresie psałterzyści niemal przez całą dobę, śpiewali psalmy w poznańskiej katedrze, zmieniając się co 2 godziny! To właśnie dla nich biskup Lubrański postanowił wznieść budynek psałterii, który aż do XIX wieku służył właśnie jako dom dla psałterzystów.
Lubrańscy posługiwali się herbem Godziemba, który przedstawia w polu tarczy zieloną sosnę o trzech konarach i pięciu korzeniach. Wedle legendy herb, którego godło stanowi owe drzewo, został nadany przez króla rycerzowi, który straciwszy broń w walce z Morawianami, pochwycił sosnę i dzięki niej pokonał swoich przeciwników.
Biskup fundator zmarł nagle, w nocy z 22 na 23 maja 1520 r. w Buku. Pochowano go 3 czerwca w poznańskiej katedrze. Do dziś oglądać można w niej nagrobek wystawiony przez jego następcę Piotra Tomickiego.
Postać Jana Lubrańskiego, jednego z najaktywniejszych biskupów początku XVI w., humanisty, dyplomaty, miała znaczący wpływ na rozwój kultury i nauki Poznania oraz Wielkopolski. Był człowiekiem renesansu, wykształconym na włoskich uniwersytetach. Zwieńczeniem działalności Lubrańskiego było założenie w 1518 r. Akademii Poznańskiej – pierwszej w Poznaniu szkoły ponadkatedralnej, nazwanej później jego imieniem.
W zamyśle fundatora miała ona zapewnić „lepsze przygotowanie kandydatów do stanu duchownego” oraz umożliwić „spragnionej wiedzy młodzieży polskiej naukę w kraju”. W roku 1518 biskup Jan Lubrański uzyskał przywilej od króla Zygmunta I Starego na wykupienie koronnych dóbr stawiszyńskich, z których dochody miały zostać przeznaczone na utrzymanie szkoły. Jej siedzibą stał się czteroskrzydłowy budynek z wewnętrznym dziedzińcem, wybudowany w latach 1518-1530. Renesansowy gmach wzniesiono z cegły, wykorzystując odcinek muru otaczającego Ostrów Tumski.
Akademia Lubrańskiego była instytucją kościelną podlegającą zarządowi i nadzorowi kapituły katedralnej. W aktach kapitulnych zwano ją powszechnie kolegium, nazwa „akademia” pojawiła się dopiero w 1533 r. Nie była ona uniwersytetem w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, gdyż mimo prowadzenia wyższego kursu teologii nigdy nie miała prawa nadawania stopni naukowych. Była pierwszą na ziemiach polskich, w początkowym okresie istnienia, szkołą nowego typu, zaliczaną do tzw. szkół renesansowych, powstających i działających w pierwszej połowie XVI stulecia. W Akademii Lubrańskiego istniało pięć katedr: matematyki i astronomii, retoryki i dialektyki, poezji, gramatyki oraz teologii.
Początkowy czas działalności szkoły (1519-1535) zwany jest złotym okresem w dziejach jej funkcjonowania. Dzięki zaangażowaniu protektorów-biskupów, udało się sprowadzić do Poznania w 1529 r. młodego i ambitnego profesora z Lipska, Krzysztofa Hegendorfera, który położył podwaliny pod program akademii. Tworzył nowe podręczniki wzorowane na pracach Erazma z Rotterdamu. Propagował naukę retoryki i gramatyki. Był sympatykiem reformacji.
„Złoty okres” Akademii skończył się wraz z przybyciem do Poznania wykładowcy prawa Grzegorza z Szamotuł. W 1533 r. objął on stanowisko rektora. Szamotulczyk był zagorzałym scholastykiem, z niechęcią podchodził do wszelkich nowości. Na skutek konfliktu rektora z Krzysztofem Hegendorferem, drugi z nich opuścił Poznań. Wraz z jego odejściem zakończył się okres świetności szkoły, nowi nauczyciele nie dorównywali swymi umiejętnościami poprzednikowi.
Do przywrócenia szkole jej dawnej renomy przyczynił się biskup poznański Andrzej Czarnkowski (1533-1562). Sprowadził zdolnych, dobrze wykształconych profesorów, jak bracia Herbestowie oraz Grzegorz z Sambora. Nastąpiło odrodzenie studium humanistycznego. W latach 1562-1571 Akademia, była jedną z większych szkół w Rzeczpospolitej. Drugi etap rozkwitu nie trwał długo – zaledwie 10 lat. Zakończył się wraz z odejściem braci Herbestów i konkurencją ze strony, powstałego w Poznaniu w 1573 roku, kolegium jezuickiego.
Szkołę zlikwidowano jesienią w 1780 r., jej majątek, bibliotekę oraz uczniów przeniesiono do gmachu byłego kolegium jezuickiego – nowej Akademii Wielkopolskiej powołanej przez Komisję Edukacji Narodowej.
Akademii Lubrańskiego
Akademia Lubrańskiego pełniła bardzo ważną rolę w dziejach Wielkopolski. Dzięki szczególnemu programowi edukacyjnemu i wychowawczemu przyczyniła się do wykształcenia licznej młodzieży, głównie z Wielkopolski. W okresie 260 lat istnienia w Akademii nauki pobierało wielu przedstawicieli wielkopolskiej szlachty, mieszczaństwa, a także młodzieży chłopskiej.
Wśród jej uczniów odnajdujemy kilku słynnych absolwentów:
Poznański lekarz, stał się szczególnie znany za sprawą badań nad układem krążenia, pracą serca oraz przemianami metabolicznymi. Ponadto zastosował w praktyce ideę wykrywacza kłamstw na podstawie badania pulsu. Był lekarzem Zygmunta Augusta, dwukrotnie obrany burmistrzem miasta Poznania.
To jeden z najwybitniejszych poetów polskiego renesansu piszący wyłącznie po łacinie. Wprowadził do literatury polskiej elegię - utwór liryczny o nastroju żałobnym. Nawiązywał do twórczości rzymskiego poety Owidiusza.
Do grona studentów Akademii Lubrańskiego należał również kompozytor Wacław z Szamotuł
Uczyli się tutaj również m.in. Krzysztof Opaliński(wojewoda poznański) oraz jego brat Łukasz Opaliński (marszałek nadworny koronny).
W końcowym okresie istnienia, do szkoły uczęszczał Jan Śniadecki(1756-1830), polski astronom, matematyk, geograf i filozof.
Ufundowana przez biskupa poznańska Akademia to bardzo ważna część tradycji historycznej i naukowej Poznania. Dziś poprzez swoje działania nawiązuje do niej ,,spadkobierca” jej siedziby - Fundacja Akademia Jana Lubrańskiego. Poprzez swą działalność kulturalną, naukową, edukacyjną i wydawniczą przyczynia się do szerzenia humanistycznych wartości oraz pełni istotną rolę w życiu społeczności lokalnej.
